Δημήτριος Δημητράκος - Dimitris Dimitrakos

Ενας εκδότης - διαφωτιστής του 20ού αιώνα
Ο Δημήτριος Δημητράκος στη δύσκολη μεταπολεμική δεκαετία του '50 εξέδωσε ένα από τα πρώτα πλήρη λεξικά της ελληνικής γλώσσας
Της Ολγας Σελλά
Είναι πολλές οι βιβλιοθήκες στα ελληνικά σπίτια που σε ένα ράφι τους φιλοξενούν τους τόμους του «Μεγάλου Λεξικού της Ελληνικής Γλώσσας» του Δημητρίου Δημητράκου. Ηταν από τα πρώτα πλήρη λεξικά το εννεάτομο «Λεξικό του Δημητράκου» και όταν πρωτοκυκλοφόρησε βρήκε την Ελλάδα στη δύσκολη μεταπολεμική δεκαετία του '50. Εφτανε στους αποδέκτες του σε τεύχη, που στη συνέχεια γίνονταν τόμοι. Εδώ και αρκετά χρόνια το Λεξικό Δημητράκου, είχε εξαντληθεί. Οι εκδόσεις «Πρόοδος» με τη συμβολή του καθηγητή Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Δημήτριου Δημητράκου, εγγονού του εκδότη, έκαναν δυνατή την επανακυκλοφορία του εννεάτομου λεξικού, σε φωτογραφική αναπαραγωγή της παλιάς έκδοσης και το γεγονός παρουσιάζουν την Τετάρτη 4 Απριλίου, στις 12.30 μ.μ. στη Στοά του Βιβλίου ο πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών Γιώργος Μπαμπινιώτης, οι καθηγητές Μιχάλης Kοπιδάκης, Χριστόφορος Χαραλαμπάκης και Δημήτρης Δημητράκος και ο συγγραφέας Θανάσης Βαλτινός. Λίγες μέρες πριν από την παρουσίαση, προσπαθήσαμε να γνωρίσουμε την προσωπικότητα του δαιμόνιου Μανιάτη εκδότη, μέσα από την αφήγηση του εγγονού του, Δημήτρη Δημητράκου.
Αμεση αναγνώριση
«Ηταν πολλές οι δυσκολίες της πρώτης έκδοσης, το 1953. Η Ελλάδα μόλις έβγαινε από τον Εμφύλιο. Η ένδεια ήταν μεγάλη. Το χαρτί για την εκτύπωση δυσεύρετο και κακής ποιότητας. Το λεξικό βραβεύτηκε αμέσως από την Ακαδημία Αθηνών και αργότερα, το 1961 και το 1963, ο παππούς μου παρασημοφορήθηκε από τον βασιλιά Παύλο». Ο Δημήτρης Δημητράκος θυμάται κι ένα περιστατικό από την παρασημοφόρηση. «Ο παππούς μου, παρότι ήταν Μανιάτης, δεν υπήρξε ποτέ βασιλικός, ήταν πάντα βενιζελικός. Στην τελετή ήταν παρών και ο τότε διάδοχος Kωνσταντίνος, στο οποίο απευθύνθηκε ο παππούς μου: Παιδί μου, ο παππούς σου -σ.σ. ο Kωνσταντίνος- ήταν βασιλιάς στρατηλάτης. Ο πατέρας σου είναι ένας συμπαθητικός βασιλιάς. Σου εύχομαι να γίνεις σαν τον πατέρα σου».
- Πώς ξεκίνησε η ιδέα να φτιάξει το λεξικό;
- Ηταν διπλή η αφορμή. Η μία ήταν καθαρά διαφωτιστική. Ο Kοραής είχε πει ότι το πρώτο βιβλίο που πρέπει να έχει ένα έθνος είναι ένα λεξικό. Επομένως, από την αρχή της ίδρυσης του εκδοτικού οίκου, που ήταν σοβαρός, ήθελε να συμβάλει στο διαφωτισμό. Γι' αυτό και είχε φίλους από τον Εκπαιδευτικό Ομιλο, τον Γληνό, τον Δελμούζο, είχε πολλούς λογίους γύρω του και επομένως ήταν κάτι που πίστευε ότι έπρεπε να γίνει.
Από την άλλη μεριά είχε και το εξής ερέθισμα, εθνικού τύπου θα λέγαμε. Δηλαδή η εποχή εκείνη, της Ελλάδας του '10-'20, ήταν μια εποχή εθνικής παλιγγενεσίας. Υπήρχε μια ανερχόμενη αστική τάξη, υπήρχε η πεποίθηση ότι η Ελλάδα μεγάλωνε και έπαιρνε τη θέση της ανάμεσα στις ευρωπαϊκές δυνάμεις. Επομένως το θέμα της εθνικής ολοκλήρωσης, ως επιστέγασμα των φιλοδοξιών οποιασδήποτε κυβέρνησης και κυρίως μιας αστικής τάξης, είχε ιδιαίτερη σημασία. Αυτό προσέκρουε και σε θεωρίες της εποχής περί συνέχειας των Ελλήνων αλλά και σε φιλοδοξίες γειτονικών λαών. Το μεγάλο διακύβευμα ήταν η Μακεδονία, μια πανσπερμία εθνοτήτων, όπως και εξακολουθεί να είναι.
Οι Βούλγαροι έλεγαν ότι η γλώσσα που μιλάνε, π.χ. στη Μακεδονία των Σκοπίων, είναι βουλγάρικα. Εκείνη την περίοδο ο παππούς μου βρισκόταν στο Παρίσι και περίμενε να δει έναν καρδιολόγο. Εκεί έπεσε στα χέρια του ένα από τα προπαγανδιστικά φυλλάδια των Βουλγάρων, ιδιαίτερα καλοτυπωμένο. Εκείνη τη στιγμή σκέφτηκε με ποιον τρόπο θα δείξουμε τη συνέχεια των Ελλήνων, μέσω ενός ευρύτερου γεγονότος. Τον προβληματισμό του συζήτησε με τον καθηγητή της Γλωσσολογίας, Γ. Χατζηδάκη κι αυτή ήταν η αρχή της προσπάθειας σύνταξης του Μεγάλου Λεξικού της Ελληνικής Γλώσσας.
Οι δυσκολίες ήταν πολλές: οικονομικές, συντονισμού, κ.λπ. Μπόρεσε και το ολοκλήρωσε λίγο πριν από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Στη διάρκεια του Πολέμου και των Δεκεμβριανών κάηκε ένα μέρος του τυπογραφείου και έπρεπε να ξαναγίνει. Εντέλει οι δυσκολίες ξεπεράστηκαν και το λεξικό κυκλοφόρησε».
Επεξηγηματικό λεξικό
Ο Δημήτρης Δημητράκος αναγνωρίζει ότι ο κίνδυνος με ένα τέτοιο λεξικό είναι η εξέλιξη της γλώσσας και οι λέξεις που εν των μεταξύ ενσωματώνει η κοινή ομιλουμένη κάθε γλώσσας. «Δεν είναι ετυμολογικό.
Είναι επεξηγηματικό, με παραδείγματα της γλώσσας. Είναι όμως χρήσιμο γι' αυτόν που γράφει, γιατί περιέχει πολλές λέξεις και της αρχαίας γραμματείας και του δίνει τη δυνατότητα να δημιουργήσει νέες λέξεις. Γιατί μην ξεχνάμε ότι η γλώσσα που μιλάμε σήμερα, η δημοτική γλώσσα, όταν πρωτογίναμε ανεξάρτητοι, ήταν εξαιρετικά φτωχή. Διότι δεν αντικατόπτριζε τίποτε άλλο από τις ανάγκες ανθρώπων μιας παραδοσιακής κοινωνίας. Εμπλουτίστηκε στη συνέχεια, όχι με ξένες λέξεις, αλλά με λέξεις που τις άντλησαν από την αρχαία ελληνική γραμματεία και σ' αυτό έπαιξε ρόλο η καθαρεύουσα.
Πολλές λέξεις προερχόμενες από τα αρχαία ή την καθαρεύουσα ενσωματώθηκαν στη δημοτική. Επομένως, το λεξικό δίνει τη δυνατότητα δημιουργίας νέων λέξεων. Επίσης επειδή παραπέμπει σε κείμενα αποτελεί ερέθισμα για όποιον θέλει να ανατρέξει στο πρωτότυπο κείμενο».
Σημειώνεται ότι στο Λεξικό Δημητράκου, η ερμηνεία του κάθε λήμματος είναι στην καθαρεύουσα. Ενοχλεί τον σημερινό χρήστη; «Είναι ένα ιστορικό έργο, ένα έργο-σταθμός και αξίζει να το έχει κανείς, πέρα από την άμεση χρησιμότητά του».
Η ζωή και η πορεία του Δ. Δημητράκου
Ο Δημήτριος Δημητράκος γεννήθηκε στο χωριό Νόνια της Μάνης, το 1875 και πέθανε στην Αθήνα το 1966. «Εκεί βρίσκεται το πατρικό μας σπίτι και η ρίζα της οικογένειας, λέει ο εγγονός του. Η Μάνη είναι ένας παραδοσιακός τρόπος με πολύ συντηρητικές ιδέες, αλλά ο προπάππος μου ήταν για ένα διάστημα δάσκαλος και στη συνέχεια σιδηροδρομικός υπάλληλος. Ως υπάλληλος των σιδηροδρόμων είχε φέρει τον παππού μου, που ήταν το πρώτο από τα οκτώ παιδιά της οικογένειας, μαζί του στην Αθήνα, προς το τέλος του 19ου αιώνα. Τότε ο παππούς μου θαύμασε τους πρώτους ηλεκτροφωτισμούς.
»Ως μαθητής έφευγε νύχτα από το χωριό για να φτάσει στην Αρεόπολη που ήταν το Γυμνάσιο και, βέβαια, διάβαζε με το φως της λάμπας πετρελαίου ή με το φως της σελήνης. Είχε φιλοδοξία ν' ασχοληθεί με τα γράμματα. Οταν έφυγε από τη Μάνη, με ελάχιστα χρήματα άνοιξε ένα μικρό βιβλιοπωλείο, το 1896, στο Λαύριο. Kι επειδή δεν είχε αρκετό αναγνωστικό κοινό, είχε βρει έναν δημοδιδάσκαλο και πήγαιναν τα βράδια και έκαναν νυχτερινά μαθήματα, ώστε να δημιουργηθεί η ζήτηση των βιβλίων.
»Λίγο αργότερα μετακομίζει στις παρυφές της τότε Αθήνας, στο λόφο του Φιλοπάππου, έκτισε ένα σπίτι. Εκεί γεννήθηκαν τα παιδιά του και μαζί τους μεγάλωνε και ο εκδοτικός οίκος του Δημήτρη Δημητράκου. Στη συνέχεια το σπίτι στου Φιλιπάππου έγινε τυπογραφείο, όπου έχω ακόμα ένα μικρό γραφείο. Ηταν άνθρωπος που εκτιμούσε την ποιότητα, δεν ήταν όμως άνθρωπος της τάξης. Kι έτσι, με την ακαταστασία που επικρατούσε χάθηκε όλο το αρχείο του εκδοτικού οίκου. Για πολλά χρόνια όλα τα διδακτικά βιβλία και όλα τα εποπτικά μέσα του σχολείου ήταν εκδόσεις Δημητράκου.
>Ο παππούς μου θεωρούσε ότι η απαρχή των δεινών για τον εκδοτικό οίκο ήταν όταν πέθανε ο Βενιζέλος. Ο πατέρας, πιο ρεαλιστής, λέει ότι η απαρχή των δεινών ήταν η έκδοση του Λεξικού. Αυτό που ανέλαβε τότε ο παππούς μου ήταν πράγματι πολύ πιο πάνω από τις δυνάμεις του. Δεν ήταν ο μόνος. Οι εκδότες της εποχής είχαν μια συναίσθηση αποστολής διαφωτιστικής. Εχουμε πολλά παραδείγματα εκδοτικών οίκων που τελικά δεν επιβίωσαν».