Του Αντωνίου Α. Αντωνάκου
Καθηγητού Φιλολόγου
Ιστορικού,Συγγραφέως
Τα λόγια των αρχαίων προγόνων μας είναι τόσο σοφά και δοκιμασμένα ούτως ώστε παρουσιάζουν μία μοναδική διαχρονικότητα. Στο άρθρο αυτό θα προσπαθήσω να δείξω ότι οι σοφοί αυτοί άνδρες είχαν προβλέψει τα αποτελέσματα της καλής η της κακής παιδείας σε έναν λαό, σε τέτοιο σημείο, ώστε διαβάζοντας σήμερα τα λόγια αυτά να νομίζουμε ότι γράφτηκαν για μας, τους Έλληνες του 21ου αιώνος.
Γνωρίζουμε ότι ο Περικλής με πολύ μεγάλη υπερηφάνεια τόνιζε στον Επιτάφιό του ότι η Αθήνα ήταν ένα παιδευτήριο (σχολείο) ολόκληρης της Ελλάδος [Ξυνελών τε λέγω την τε πάσαν πόλιν της Ελλάδος παίδευσιν είναι (2,41,1)]
Οπότε, είναι φυσικό, το πρώτο μέλημα της δημοκρατίας να μην είναι όπως πολλοί πιστεύουν η ευημερία. Αυτή έρχεται ως επακόλουθο μιας υγιούς δημοκρατίας.
Το σημαντικώτερο μέλημά της, αναμφισβήτητα, ήταν η παιδεία των πολιτών, πράγμα το οποίο αναφέρει και διαπραγματεύεται και ο περίφημος γερμανός καθηγητής Werner Jaeger στο τρίτομο έργο του με τον καθαρά ελληνικό τίτλο PAIDEIA (Παιδεία). Και τούτο, διότι μέσω της παιδείας, η δημοκρατία δοκιμάζει και σταθμίζει το πνεύμα και την αρετή των πολιτών. Έτσι, όπου στην αρχαία Ελλάδα άνθισε η πραγματική παιδεία, στην συνέχεια ακολούθησε η δημοκρατία.
Είναι γενικά διαπιστωμένο, πως, όταν η δημοκρατία περνά κρίση, η παιδεία εξαφανίζεται. Συμβαίνει όμως και το αντίθετο. Διότι χωρίς παιδεία δεν έχει κάποιος κριτήρια αναφοράς για τις διάφορες αξίες, οι οποίες έτσι κλονίζονται, με αποτέλεσμα τα άτομα να οδηγούνται στην διαφθορά.
Είναι εύκολο, επομένως, να προβλέψουμε μία σχέση αιτιότητος στην συγκεκριμένη περίπτωση. Γνωρίζουμε ότι στην ιστορία, κατά την ανάλυση γενικών κοινωνικών, πολιτικών, οικονομικών κ.λπ. δεδομένων, τα ίδια αίτια κάτω από τις ίδιες συνθήκες μας δίδουν τα ίδια αποτελέσματα.
Γνωρίζοντας λοιπόν από πριν τα αποτελέσματα ενός γεγονότος που συνέβη στο παρελθόν, μπορούμε να προβλέψουμε και παρόμοια αποτελέσματα στο μέλλον, για άλλα γεγονότα, όταν τα αίτια που τα προκαλούν και οι συνθήκες που υπάρχουν είναι ίδιες.
Τα συμπεράσματα στην εφαρμογή αυτού του αξιώματος είναι απλά. Μία δημοκρατία περνά κρίση πάντοτε σε περιόδους παρακμής. Τότε η παιδεία εξαφανίζεται. Οι απαίδευτοι πολίτες δεν ασχολούνται με το πνεύμα και τα προβλήματα της κοινωνίας αλλά με διάφορα «κουτσομπολιά» για θέματα που αφορούν πρόσωπα της καθημερινότητος χωρίς κάποια αξία και δίχως κάποιο χαρακτηριστικό δηλωτικό προσωπικότητος.
Φυσικά, κάποιες υποτυπώδεις γνώσεις που πιθανόν να παρέχωνται από την Πολιτεία υπό μορφή «παπαγαλίας», και αποβλέποντας μόνο στο να δώσουν ένα «πιστοποιητικό» για την ανεύρεση μιας εργασίας, δεν είναι δυνατόν να χαρακτηρισθούν ως παροχή παιδείας.
Συμβαίνει όμως και το αντίθετο. Όταν δεν έχουμε ουσιαστική παιδεία, η οποία να προσφέρη στην κοινωνία συνειδητοποιημένους, μορφωμένους πολίτες καταλαβαίνουμε ότι η δημοκρατία περνά περίοδο παρακμής, η οποία είναι τόσο μεγαλύτερη όσο μεγαλώνει και η απόστασή της από την παροχή αυτής της ουσιαστικής παιδείας.
Όταν μέσα στα πλαίσια μιας δημοκρατίας η πνευματική καλλιέργεια παραμελείται και έρχεται σε δεύτερη μοίρα, εμφανίζονται διάφοροι μηχανισμοί προπαγάνδας, οι οποίοι κάνουν πλύση εγκεφάλου σε άτομα, τα οποία δεν έχουν το υπόβαθρο αντίστασης που προσφέρει η παιδεία. Έτσι δεν μπορεί το κάθε άτομο να αποφασίση ελεύθερα για τίποτε. Το αντίθετο μάλιστα ασχολείται με το «τίποτα» επειδή τον έχουν κάνει να νομίζη ότι ασχολείται με το «παν».
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ότι σήμερα τα περισσότερα άτομα έχουν έναν ανησυχητικού βαθμού εφησυχασμό, με αποτέλεσμα να παρακολουθούν τις «κουταμάρες» και τα «σκουπίδια» της τηλεόρασης και να αισθάνωνται σημαντικοί, αφού, όπως λέει και το σύνθημα των τηλεοπτικών σταθμών για την ψηφοφορία στα «τηλεσκουπίδια» του τύπου Big Brother, ... « με την ψήφο μας συμμετέχουμε στις αποφάσεις ».
Φυσικά εννοούν ότι συμμετέχουμε στις αποφάσεις του «τίποτε», για μας, και των υπερκερδών για τους διαύλους.
Γνωρίζουμε ότι η δημοκρατία είναι ένα πολίτευμα, το οποίο χαρακτηρίζει ανθρώπους, που σκέπτονται ελεύθερα και υπεύθυνα. Αλλά για να μπορέση κάποιος να καταλάβη το μέγεθος της σημασίας της, πρέπει να κατανοήση ότι αν το μορφωτικό επίπεδο ενός λαού δεν επαρκεί, τότε δεν υπάρχει και το γόνιμο έδαφος της μορφώσεως για να βλαστήση από μέσα του η ελευθερία.
Ο άνθρωπος που έχει παιδεία ξέρει να προστατεύη το δημοκρατικό πολίτευμα, εφ’ όσον μπορεί να σκέπτεται και κατά συνέπεια να κρίνη και να αποφασίζη σωστά.
Τα διάφορα δεσποτικά καθεστώτα (όλων των τύπων και μορφών) δεν θέλουν ανθρώπους ελευθέρους, γι’ αυτό ουδέποτε ενίσχυσαν την παιδεία. Την ελεύθερη συνείδηση, το φιλελεύθερο πνεύμα το φοβούνται όσοι βλέπουν τους πολίτες όχι ως ελευθέρους ανθρώπους αλλά ως υπηκόους εν είδει αγέλης. Επομένως υπονομεύουν την παιδεία με κάθε τρόπο.
Οι αρχαίοι μας πρόγονοι υπήρξαν οι πρώτοι διδάξαντες την ελευθερία παγκοσμίως. Γι’ αυτόν τον λόγο φρόντισαν να καλλιεργήσουν το ήθος και την αρετή των πολιτών τους, παρέχοντας μάλιστα και νομικές εγγυήσεις για την ελευθερία της παιδείας. Ένας ελεύθερος Έλληνας, μέσα από την ελευθερία της παιδείας, μπορούσε να επιλέξη την μόρφωσή του, τις ιδέες που θα ακολουθήση και είχε την ελευθερία να τις αποκτήση.
Για να καταλάβουμε καλύτερα την σημασία που έδιναν οι αρχαίοι μας πρόγονοι στην λέξη «αρετή», αρκεί να δούμε τι σημαίνει αυτή σήμερα. «Αρετή είναι η ηθική ανωτερότητα, η υπεροχή» (Λεξικό Μπαμπινιώτη)
Αν προσέξουμε δε με μεγαλύτερη προσοχή την λέξη, θα διαπιστώσουμε ότι μία από τις σημασίες της λέξης «αρετή», δηλώνει την ιδιότητα του Άρεως. [«Αρετή• λέγεται και αρετή η κατά πόλεμον δύναμις, παρά τον άρην - Etymologicum Genuinum»].
Υποδηλώνει λοιπόν η αρετή την μαχητικότητα. Την ανδρεία. Και πράγματι πρέπει ο άνθρωπος να μάχεται για να κατακτήση ο,τιδήποτε. Να μάχεται για να έχη καλές επιδόσεις. Να μάχεται για να βελτιώση τον χαρακτήρα του. Να μάχεται για να είναι πιο δυνατός. Να μάχεται για να γίνη πιο ωφέλιμος στους συνανθρώπους του.
Η επιδίωξη της αρετής λοιπόν είναι αυτή και μόνο που θα μας οδηγήση στην σωστή παιδεία. Σήμερα όμως η παιδεία έχει απομακρυνθή από την αρετή και αποβλέπει δυστυχώς στα εξής:
1. Στον πλούτο: Τα παιδιά δεν επιλέγουν ένα επάγγελμα με κριτήριο την αγάπη τους για αυτό αλλά με κριτήριο την χρηματική απολαυή. Το χρήμα έχει γίνει αυτοσκοπός και το κυνήγι του από την νεολαία τρόπος ζωής.
2. Στην δύναμη: Αφού οι νέοι δεν παίρνουν αρχές και ιδανικά από την σημερινή απρόσωπη παιδεία και βλέποντας ότι τα μόνα που μετρούν είναι το χρήμα και η δύναμη, κάνουν πρότυπά τους άτομα χωρίς ιδιαίτερο επίπεδο γνώσεως, που απλώς έχουν γίνει αναγνωρίσιμα μέσω της συμμετοχής τους σε ένα «τηλεσκουπίδι», η επιδεικνύοντας τα κάλλη τους χωρίς συστολή η με οποιονδήποτε άλλον τρόπο.
Αγράμματοι τραγουδιστές, ατάλαντοι υποκριτές (και όχι «ηθοποιοί», μιας και στην αρχαία Ελλάδα ηθοποιός ήταν ο συγγραφεύς του έργου, ο οποίος «εποίει ήθος» δια της συγγραφής του, ενώ ο υποκριτής, απλώς υποκρινόταν τον ρόλο), ακόμη και άνθρωποι του υποκόσμου, που αποκτούν δύναμη με τους σωματοφύλακες (μπράβους) που έχουν δίπλα τους και χρήμα με παράνομες ενέργειες, γίνονται «πρότυπα» για τους νέους μας, αφού η παιδεία μας έχει θάψει τον Πλάτωνα τον Αριστοτέλη, τον Πλούταρχο, τον Δημόκριτο, τον Παρμενίδη, τον Ηρακλή, τον Αχιλλέα, τον Αλέξανδρο, τον Φειδία, τον Ικτίνο και τόσους άλλους από τους αρχαίους Έλληνες προγόνους μας που η σκέψη τους και τα κατορθώματά τους γαλούχησαν την ανθρωπότητα.
3. Στις γνώσεις χωρίς ήθος: Από την στιγμή που το χρήμα και η ισχύς αποτελούν την επιδίωξη των νέων, ακόμα και αν πάρουν κάποιες γνώσεις, αυτές χάνονται διότι δεν είναι ουσιαστικές, μιας και δεν έχουν περάσει από τις αρετές της ανθρωπιστικής ελληνικής παιδείας. Η φρόνηση και η δικαιοσύνη φαίνεται να λείπουν παντελώς, αφού μία παρουσία και εφαρμογή τους θα ήταν τροχοπέδη στην εξέλιξη όσων ήθελαν να τις εφαρμόσουν. Ο Πλάτων εξ άλλου είχε πει ότι «πασά τε επιστήμη χωριζομένη δικαιοσύνης και της άλλης αρετής πανουργία, ου σοφία φαίνεται.» (Πλάτωνος Μενέξενος 246e).
Οι πρόγονοί μας γνώριζαν ότι ελευθερία, παιδεία και δημοκρατία ευρίσκοντο σε σχέση αλληλεξάρτησης. Γι αυτό και γνώριζαν πως ο,τι δημιούργησαν οι Έλληνες, ο,τι προσέφερε ο ελληνικός πολιτισμός στην ανθρωπότητα, ήταν πάντοτε αποτέλεσμα της παιδείας.
Έτσι ο Πλάτων μας πληροφορεί ότι «ου γαρ ταύτα ηγουμένων, ως έοικ’, είναι παιδείαν ο νυν λόγος αν είη, την δε προς αρετήν εκ παίδων παιδείαν, ποιούσαν επιθυμητήν τε και εραστήν του πολίτην γενέσθαι τέλεον, άρχειν τε και άρχεσθαι επιστάμενον μετά δίκης. Ταύτην την τροφήν αφορισάμενος ο λόγος ούτος, ως εμοί φαίνεται, νυν βούλοιτ’ αν μόνην παιδείαν προσαγορεύειν, την δε εις χρήματα τείνουσαν η τινά προς ισχύν, η και προς άλλην τινά σοφίαν άνευ νου και δίκης, βάναυσον τ’ είναι και ανελεύθερον και ουκ αξίαν το παράπαν παιδείαν καλείσθαι.» (Πλάτωνος Νόμοι 643e-644a).»
Το παραπάνω κείμενο αποδίδεται ως εξής: «Συνεπώς η άποψή μας τώρα, μου φαίνεται δεν θα είναι σύμφωνη με εκείνων που νομίζουν ότι αυτό είναι παιδεία, αλλά ότι παιδεία είναι η διαπαιδαγώγηση προς την αρετή από την παιδική ηλικία, που κάνει τον πολίτη να επιθυμή και να αρέσκεται στο να γίνη τέλειος, να γνωρίζη δε να άρχη και να άρχεται με δικαιοσύνη.
Αυτή την διαπαιδαγώγηση, όπως την προσδιώρισε η παραπάνω συζήτηση, θα ήθελε, μου φαίνεται, να ονομάζουμε ως την μόνη παιδεία, εκείνη όμως που αποβλέπει στον πλούτο η μία άλλη προς την δύναμη (την ισχύ) η μία τρίτη ακόμη (που αποβλέπει) στην απόκτηση γνώσεων χωρίς φρόνηση και δικαιοσύνη, (θεωρώ) ότι είναι χυδαία και ανελεύθερη και ότι δεν αξίζει καθόλου να την ονομάζη κανείς παιδεία.»
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Παιδεία λοιπόν για τους αρχαίους Έλληνες είναι αυτή που έχει ως στόχο να διαμορφώση έναν νέο σε άνθρωπο ενάρετο και πολίτη τέλειο (πολίτην γενέσθαι τέλεον), ο οποίος να γνωρίζη να άρχη και να άρχεται με δικαιοσύνη (άρχειν τε και άρχεσθαι επιστάμενον μετά δίκης).
Και καταλήγει ότι η παιδεία που τείνει στο να κάνη τον νέο ικανό να αποκτά χρήματα η κάποια ιδιαίτερη δύναμη η κάποιες άλλες γνώσεις (προς άλλην τίνα σοφίαν) χωρίς όμως τον νου και την δικαιοσύνη (άνευ νου και δίκης) [υπονοώντας σαφώς την καλλιέργεια πνεύματος και ήθους] είναι βάναυση και ανελεύθερη, γι’ αυτό δεν αξίζει καθόλου να λέγεται παιδεία.
Αξίζει να αποστηθίσουμε όλοι την τελευταία φράση για να διαπιστώσουμε σε ποιό σημείο κατάπτωσης έχει φέρει η σύγχρονη τεχνοκρατική εποχή μας τον άνθρωπο, χωρίς παιδεία και με αποκλειστικό στόχο το κυνήγι του χρήματος.
Ο άνθρωπος αυτός, που τέτοιος θεωρείται ο σύγχρονος αριβίστας τεχνοκράτης, είναι ανελεύθερος και η θεωρούμενη παιδεία του 2005 δεν αξίζει καν να λέγεται έτσι, διότι απλούστατα δεν είναι παιδεία. Και αυτό το έχει πη ο Πλάτων 2500 χρόνια πριν:
«...την δε εις χρήματα τείνουσαν η τίνα προς ισχύν, η και προς άλλην τίνα σοφίαν άνευ νου και δίκης, βάναυσον τ’ είναι και ανελεύθερον και ουκ αξίαν το παράπαν παιδείαν καλείσθαι. »
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
• Πλάτωνος: «Νόμοι»
• Θουκυδίδου: «Ιστορία του Πελοπονησιακού πολέμου»
• Werner Jaeger: PAIDEIA (Παιδεία).
• Αντωνίου Α. Αντωνάκου - Κωνσταντίνου. Σπίνου: «Ελευθερία λόγου και Δημοκρατία - Το θαύμα της αρχαίας Ελλάδος».
Αντωνίου Α. Αντωνάκου: «Εις οιωνός άριστος, αμύνεσθαι περί γλώσσης»
No comments:
Post a Comment