Η αναγκαιότητα τής κοινωνίας των αξίων και των αξιών

Του Αντωνίου Α. Αντωνάκου
Καθηγητού – Κλασσικού Φιλολόγου
Ιστορικού – Συγγραφέως
Αντιπροέδρου τού Συνδέσμου τών Απανταχού Λακώνων «Ο ΛΥΚΟΥΡΓΟΣ»

Για τους γνωρίζοντες ιστορία είναι γνωστό πως οι ιστορικές περίοδοι είναι σαν ένα ποτάμι, το οποίο εάν το παρατηρήσει κάποιος από ψηλά φαίνεται να είναι ακίνητο. Αυτό, όμως, δεν συμβαίνει στην πραγματικότητα, διότι το ποτάμι διακινεί τεράστιες μάζες υδάτων. Γι αυτό και ο Ηράκλειτος είχε πει «τα πάντα χωρεί και ουδέν μένει· δίς εις τον αυτόν ποταμόν ουκ αν εμβαίης». Δηλαδή δεν εννοεί ότι δεν θα μπει κάποιος δύο φορές στο ίδιο ποτάμι, αλλά ότι δεν θα μπει δύο φορές στα ίδια νερά, διότι αυτά δεν είναι στάσιμα, κινούνται έστω αργά, ακόμη κι αν δεν φαίνονται. Πότε όμως αρχίζουν να φαίνονται τα νερά ενός ποταμού ότι κινούνται; Μα όσο πλησιάζουν στον καταρράκτη. Τότε είναι φανερό ότι αρχίζουν πλέον να κινούνται όλο και πιο γρήγορα για να πέσουν με ορμή σε αυτόν!
Το ίδιο συμβαίνει και στην ιστορία. Μία ιστορική περίοδος είναι σαν ένα ποτάμι. Μπορεί να είναι μακροχρόνια, χωρίς να διαφαίνονται αλλαγές. Να μοιάζει σαν τα στάσιμα νερά. Η κίνηση όμως των γεγονότων είναι εμφανής όσο πλησιάζουμε στον ιστορικό καταρράκτη! Σ’ αυτό ακριβώς το σημείο έχουμε την αλλαγή τής ιστορικής δομής! Εκεί που τα νερά τού ιστορικού ποταμού κινούνται γρήγορα, έχουμε την κίνηση και την απανωτή διαδοχή τών γεγονότων. Αυτό όμως είναι και το σημείο, που αναδεικνύονται οι προσωπικότητες. Οι χαρισματικοί ηγέτες! Αυτοί που θα πάρουν τα ηνία και θα οδηγήσουν έναν λαό στην σωτηρία, δηλαδή στην επιβίωση από την πτώση στον καταρράκτη και στην ανάδειξη των δημιουργικών του δυνάμεων! Αν για παράδειγμα ο Κολοκοτρώνης, ο θρυλικός Γέρος τού Μωριά είχε γεννηθεί τον 16ο αιώνα, πιθανόν να είχε ηγηθεί ενός εκ των εκατοντάδων αποτυχόντων επαναστατικών κινημάτων κατά την περίοδο τής τουρκοκρατίας. Επειδή όμως γεννήθηκε, όταν το ιστορικό ποτάμι πλησίαζε τον καταρράκτη τής αλλαγής τής ιστορικής δομής, ανεδείχθη σε αυτήν την τεραστίου μεγέθους προσωπικότητα!
Τον τελευταίο χρόνο και ειδικά τον τελευταίο μήνα διαπιστώνουμε ότι τώρα πλησιάζουμε σίγουρα προς έναν ακόμη ιστορικό καταρράκτη! Τα οικονομικά δεδομένα στην Ευρώπη αλλά και σε ολόκληρο τον κόσμο κινούνται πάρα πολύ γρήγορα. Δεν γνωρίζουμε αν την επόμενη εβδομάδα θα έχουμε ευρωζώνη, αν θα έχουμε εθνική κυριαρχία κ.λπ. Ιδού λοιπόν πεδίον δόξης λαμπρόν για τους άξιους ηγέτες να αναδειχθούν. Ηγέτες με προσωπικότητα, με προσόντα, με εθνικό φρόνημα! Ηγέτες υπηρέτες τού κυρίαρχου λαού και όχι υπάλληλοι ξένων συμφερόντων!
Είναι προφανές ότι οι ικανότεροι μπορούν να παράγουν πάντα καλλίτερο αποτέλεσμα, ειδικά όταν είναι σε ηγετικές θέσεις. Στην αρχαιότητα, άλλωστε, επιδιωκόμενος ήταν ο συνδυασμός αρετής και δύναμης. Οι πιο ικανοί ηγέτες έχουν κατά κανόνα και όρεξη για δουλειά, οπότε μπορούν να αξιοποιήσουν και τις δικές τους δυνατότητες και τών συνεργατών τους. Θα βρουν λύσεις και διεξόδους στα διάφορα προβλήματα και θα μπορέσουν να οδηγήσουν προς τα εμπρός ακόμα και τους λιγότερο ικανούς. Αντίθετα οι λιγότερο ικανοί, από την φύση τους, δεν μπορούν να προσφέρουν αρκετά, ιδιαίτερα όταν οι διαφορές γίνονται εμφανέστερες και τα προβλήματα δύσκολώτερα. Εξ άλλου ο καλός ο καπετάνιος στην φουρτούνα φαίνεται, όπως λέει και ο θυμόσοφος λαός μας. Ο Δημόκριτος (68Β49 DK) τόνιζε ότι «είναι άσχημο να σε κυβερνάει κάποιος χειρότερος» (χαλεπόν αρχεσθαι υπό χείρονος). Ειδικά τα τελευταία δύο χρόνια, οι Έλληνες έχουν νοιώσει στο πετσί τους τί σημαίνει αυτό! Κι όμως, το ότι μας κυβέρνησαν χείρονες πολιτικοί δεν σημαίνει ότι σήμερα δεν υπάρχουν ικανοί ηγέτες. Υπάρχουν, όπως υπήρξαν σε κάθε ιστορική περίοδο. Το θέμα είναι κατά πόσον οι ικανοί προωθούνται, παρ’ ότι φαίνονται. Διότι οι ρεαλιστικές προτάσεις τους και η μέχρι τώρα επιτυχία τους είναι η πιο απλή απόδειξη γι’ αυτό! Ο Ηράκλειτος (22Β 49 DK) τόνιζε ότι για τον ίδιο «ο ένας αξίζει όσο δέκα χιλιάδες, αν είναι άριστος». (Είς έμοί μύριοι, εάν άριστος ήι). Κι ο Αριστοτέλης στα «Πολιτικά», (1255a 14) επισημαίνει ότι «αυτό που υπερισχύει, υπερισχύει επειδή υπερέχει σε κάποια ικανότητα» (εστίν αεί το κρατούν εν υπεροχή αγαθού τινος). Επομένως κι ο άξιος ηγέτης πρέπει να προχωρεί ακριβώς διότι είναι άξιος! Ο ίδιος ο μεγάλος φιλόσοφος λίγο παρακάτω («Πολιτικά», 1315a 36) διευκρινίζει ότι όποιοι είναι καλλίτεροι, αυτοί πρέπει να αναλαμβάνουν τα αξιώματα (οπότεροι δ' αν ώσι κρείττους. τούτους ιδίους μάλιστα ποιείσθαι της αρχής).
Εάν στις ηγετικές θέσεις βρίσκονται λιγότερο ικανοί, τότε τα πράγματα γίνονται όλο και πιο δύσκολα. Αυτοί οι ολίγιστοι αυξάνουν το κόστος παραγωγής και επιβραδύνουν την οικονομική ανάπτυξη, με αποτέλεσμα τα σπασμένα να τα πληρώνουν πάντα οι πολλοί με την μορφή υψηλότερης ανεργίας, χαμηλότερων μισθών, οριζόντιων περικοπών κ.λπ. Δεν τα τρώμε μαζί αλλά τα πληρώνουμε μαζί! Όμως αυτοί που δεν αποδίδουν, όπως είπαμε, συγκρατούν τους πιο εργατικούς, τους πιο φιλόπονους, τους πιο παραγωγικούς εργαζόμενους. Για παράδειγμα, σε μια επιχείρηση η οποία δεν πάει καλά, το διαπιστώσαμε και προσφάτως ότι μειώνει το προσωπικό. Όμως, αν και υπεύθυνα είναι τα υψηλόβαθμα στελέχη, τα «γκόλντεν μπόϋς», την «νύφη» την πληρώνουν πάντα οι κατώτεροι στην ιεραρχία. Το ίδιο συμβαίνει και στην πολιτική. Αν αποτύχει το πρόγραμμα και τα μέτρα τών πολιτικών την νύφη την πληρώνει ο αδύναμος λαός και κατ’ επέκτασιν η πατρίδα!
Ο Αριστοτέλης («Πολιτικά», 1282b 34) δίδασκε ακόμη ότι τα καλλίτερα υλικά και όργανα (υπονοώντας και την εξουσία) πρέπει να δίνονται σ’ αυτούς που είναι ικανοί να παράγουν το καλλίτερο δυνατό έργο, διότι αυτοί θα τα αξιοποιήσουν αποτελεσματικώτερα από τους λιγότερο ικανούς (δει δε τω κατά το έργον υπερέχοντι διδόναι και των οργάνων την υπεροχήν). Για παράδειγμα, λέει, την καλλίτερη κιθάρα πρέπει να την έχει ο καλλίτερος κιθαρίστας, γιατί αυτός θα βγάλει την καλλίτερη μουσική (δηλαδή ήχους που θα απολαύσουν όλοι περισσότερο). Η ίδια λογική ισχύει και για την εξουσία: Πρέπει να την ασκούν οι πιο ικανοί• αυτοί που θα κάνουν καλλίτερη χρήση της, έτσι ώ¬στε στο τέλος να ωφελούνται και οι πολλοί και η πόλη.
«Πρέπει κάθε ηγετική θέση να την κατέχει όποιος είναι άξιος, ακόμα και αν δεν
το επιδιώκει». (δει γαρ και βουλόμενον και μη βουλόμενον άρχειν τον άξιον τής αρχής) [1315a 30]. Σήμερα για τις κομματικές ηγεσίες άξιος θεωρείται μόνο ο κομματικός συνδικαλιστής, ο οποίος και προωθείται! Γι’ αυτό και έχουμε πολλούς ανάξιους και ουτιδανούς! Ο Δημόκριτος διεκήρυσσε ότι «η ηγεσία από την φύση της ανήκει στον καλλίτερο». (Φύσει το άρχειν οικήιον τω κρέσσονι) (Στοβαίου: «Ανθολόγιον» IV,6,19). Σκεφθείτε λοιπόν, κατά πόσον εμείς είμαστε υπεύθυνοι σήμερα για την ανάξια οικογενειοκρατία που μας κυβερνούσε τόσα χρόνια. Το ίδιο τόνιζε και ο Περικλής στον Επιτάφιο (Θουκυδίδου «Ιστορία» Β΄, 37.1), όταν επαινεί την Αθήνα, λέγοντας πως «όσον αφορά τα δημόσια αξιώματα, προτιμώνται, ανάλογα με τα συγκεκριμέ¬να προσόντα τού καθενός, οι πιο άξιοι. Και κανένας δεν εμποδίζεται από το να παραλάβει δημόσιο αξίωμα ή να προσφέρει στην πόλη επειδή είναι φτωχός». (Μετεστι δε κατά μεν τους νόμους προς τα ίδια διάφορα πάσι το ίσον, κατά δε την αξίωσιν, ως έκαστος έν τω ευδοκιμεί, ουκ από μέρους το πλέον ες τα κοινά ή απ’ αρετής προτιμάται, ουδ’ αυ κατά πενίαν, έχων γέ τι αγαθόν δράσαι την πόλιν, αξιώματος αφανία κεκώλυται).
Για την διακυβέρνηση, επομένως, τόσων ετών από αναξίους πολιτικούς, τεράστιες είναι και οι ευθύνες «τού πλήθους», της κομματικής δηλαδή πελατείας. Ο Πλάτων, όμως, («Νόμοι», 758b) είχε πολλούς ενδοιασμούς για την αποτελεσματικότητα «του πλήθους». Θεωρούσε πως το πλήθος δεν μπορεί να είναι αποτελεσματικό, όταν αυτό λειτουργεί απλώς σαν ένας μεγάλος αριθμός ατόμων, χωρίς καθαρές ευθύνες και αρμοδιότητες και χωρίς κάποια αξιοκρατική αρχή. (πλήθος δε ου δυνατόν οξέως ουδέποτε ουδέν τούτων πράττειν). Στο ίδιο αποτέλεσμα καταλήγει και ο ιστορικός Πολύβιος («Ιστορίες» ΙΕ', 21. 3-5), όταν εξηγεί ότι τις συμφορές που έπαθαν οι Κιανοί τις έπαθαν όχι γιατί οι γειτονικές τους χώρες τούς αδίκησαν, ούτε από κάποιες άλλες ατυχίες, «αλλά λόγω της αβουλίας τους και της κακοπολιτείας τους, διότι συστηματικά προήγαν τους χειροτέρους και τιμωρούσαν οποίους εναντιώνονταν σ’ αυτούς» (Κιανοί μεν ουν περιέπεσον τηλικαύταις συμφοραίς ουχ ούτως δια την τύχην ουδέ δια την των πέλας αδικίαν, το δε πλείον δια την αυτών αβουλίαν και κακοπολιτείαν. προάγοντες αεί τους χειρίστους και κολάζοντες τους εναντιουμένους τούτοις ...» Σας θυμίζει τίποτε αυτό;
Όσο λοιπόν τα πράγματα γίνονται δυσκολότερα, όσο οι περιστάσεις είναι κρισιμότερες, τόσο μεγαλύτερη είναι και η ανάγκη για αξιοκρατία και αξιοποίηση κάθε διαθέσιμης γνώσης και κάθε ταλέντου. Στα εύκολα η προσπάθεια χαλαρώνει. Η ήσσων προσπάθεια και η άρνηση αναλήψεως ευθυνών «αγιογραφεί» τους ανικάνους! Στην «Κύρου Παιδεία», μάλιστα, αναφέρεται ότι οι πολύ εύφορες κοιλάδες δεν βγάζουν σκληροτράχηλους άνδρες! Η αξιοκρατία λοιπόν αποτελεί επιτακτική ανάγκη κάθε δύσκολης περιόδου!
Ας τα δουν αυτά οι άβουλοι ψηφοφόροι τού οικογενειοκρατικού πολιτικού συστήματος, που τρέχει αγεληδόν πίσω από μετρίας ικανότητος πολιτικούς κι ας σκεφθεί τις δικές του ευθύνες. Ο Βάρναλης στους «μοιραίους» του έλεγε: «φταίει το ζαβό το ριζικό μας, φταίει ο Θεός που μας μισεί, φταίει το κεφάλι το κακό μας...» και λίγο παρακάτω «δειλοί, μοιραίοι κι άβουλοι αντάμα, προσμένουμε, ίσως, κάποιο θάμα!» Όμως ο Πλάτων έχει δώσει την απάντηση: Δεν φταίει ούτε ο Θεός ούτε η μοίρα μας για ό,τι ζούμε. Εμείς φταίμε που έχουμε την δύναμη της επιλογής και της εκλογής! «Αιτία ελομένου», έλεγε, «θεός αναίτιος»!